नईदिल्ली,17मार्च।ईटीजीरिसर्च(ETGResearch)केप्रोजेक्टलीडनवनीतकुमारनेचुनावअभियानकोकेवलएकजीतकाएजेंडाबतायाहै।उन्होंनेएकएक्सक्ल्यूसिवइंटरव्यूमेंयहबातकहीहै।साक्षात्कारमेंनवनीतकुमार(NavneetKumar)नेकहाहैकिकिसप्रकारचुनावीप्रचारकाएजेंडातैयारकियाजाताहै।इसकेलिएएकशोधरणनीतितैयारकीजातीहै,जिसमेंराजनीतिकसंगठनोंकोजनताकेबीचमेंभावनात्मकरूपसेजोड़नेकामसौदातैयारकियाजाताहै।साथहीप्रचलितभावनाओंऔरमतदाताओंकीअधिकमहत्वपूर्णजरूरतोंकोपूराकरनेकीरणनीतिहोतीहै।आइएजानतेहैंकिईटीजीरिसर्चकेप्रोजेक्टलीडनवनीतकुमारनेविशेषइंटरव्यूमेंक्याप्रमुखबातेंकहीहैं-
सवाल:राजनीतिकपार्टियोंकेलिएचुनावीएजेंडेकीरणनीतितैयारकरनेमेंकौनसेघटकआवश्यकहैं?
जवाब:सभीराज्योंमेंमतदानकाअलगट्रेंडहै।प्रत्येकराज्यमतदानकरनेकाअलगतरीकाहै।व्यक्तिगतरूपसेमतदाताअपनेमेंअद्वितीयहोतेहैं।इसलिएसभीवोटरकेलिएएकमानकचेकलिस्टनहींहोसकतीहै,जिसकापालनराजनीतिकदलोंयासंगठनोंद्वाराअपनीचुनावीरणनीतितैयारकरतेसमयकियाजासके।जबकिएकबातजोसभीराज्योंमेंसमानहोतीहै,वहहैमतदाताओंकीसमझदारी।इसस्थितिमेंसंगठनकोकेवलअपनेविवेककाप्रयोगकरनाहोताहैऔरमतदाताओंकीबातसुननीहोतीहै।इसकाकारणयहहैकिमतदाताइसबातकोअच्छीतरहसेजानतेहैंकिउनकेलिएसहीगलतक्याहै।देखनेमेंतोयहलगसकताहैकिउन्होंनेमतदानकेदौरानजाति,धार्मिकयाफिरसंस्कृतिकाविचारकियाहोगा।लेकिनयहसिर्फएकअनुमानहोसकताहै।अगरमतदातओंसेगहराईसेबातकीजाएतोपताचलेगाकिउनकेमतदानकाआधारक्याहैऔरउनकामतक्याहै।
चुनावीएजेंडाकीरणनीतिबनातेसमयएकपार्टीकोलोगोंकीबातसुनकरसमस्याओंकेकारणोंकापतालगानाचाहिए।जनतासरकारसेक्याचाहतेहैं?वेअपनेउम्मीदवारकेरूपमेंकिसेचाहतेहैं?उनकेप्रमुखमुद्देक्याहैं?इनसबसवालोंकेइर्दगिर्दघूमतेहुएअगरचुनावीएजेंडेकीरणनीतिबनाएजाएतोराजनीतिकदलोंकोएकअलगतरीकेजनसमर्थनप्राप्तहोताहै।यहसमर्थनकिसीभीराजनीतिकदलकोजीततकपहुंचासकताहै।
सवाल:ग्राउंडरिसर्चकीठोसरणनीतिकीतैयारीकैसेकीजातीहै?
जवाब:एकप्रभावीअभियानतभीबनसकताहैजबपर्याप्तजमीनीशोधकियागयाहो।वहजमीनीशोधजिसमेंलोगोंकीबातसुनीगईहोंऔरउनकीआवश्यताओंऔरअपेक्षाओंकोसमझागयाहो।एकप्रभावीऔरविस्तृतरूपसेकियागयाजमीनीशोधकिसीभीचुनावीअभियानकेनिर्माणकापहलाचरणहै।बहुतप्रभावीचुनावीअभियानतोतैयारकियाजासकताहैलेकिनअगरजमीनीशोध(GroundResearch)प्रभावीनहींहैतोयहबादमेंफेलहोसकताहै।ऐसाइसलिएहोताहैक्योंकिइसमेंअधिकतरजनअपेक्षाओंऔरआवश्यकताओंकीबातकहनेकीकमीरहजातीहै।इसलिएचुनावीअभियानकीरणनीतिमेंजमीनीअनुसंधानऔरजमीनीशोधदोनोंहीपहलेभीअत्यंतमहत्वपूर्णथेऔरआजभीउतनेहीमहत्वपूर्णहैं।आजकलहमवर्चुअलतरीकेसेलोगोंकेबीचहोनाअधिकपसंदकरतेहैं।जबकिहमेंअभीभीयहसमझनेकीआवश्यकताहैकिचुनावअबभीजमीनपरहीलड़ेजातेहैं।जिसकेकारणजमीनीउपस्थितिकामहत्वअधिकहै।हालांकिजीतनेवालेप्रत्याशीकोअपनेप्रतिद्वंद्वीकोसभीप्लेटफार्मोंपरमातदेनीहोतीहै।इसलिएडिजिटलउपस्थितिआवश्यकहैऔरइससेआपहारनहींसकते।इसकेबावजूदडिजिटलऔरजमीनीउपस्थितिकेबीचसंतुलनबनानाआवश्यकहोताहै।
सवाल:वहकौनसी3तकनीकोंकीसूचीहैजिसेवर्तमानजनभावनाकाआकलनकरतेसमयअनिश्चितताअलगकरनेकेलिएअपनायाजाताहै?
जवाब:नमूनाआकारकेअतिरिक्तकईअन्यमहत्वपूर्णचीजेंहै-
1-नमूनाकरण:एकविस्तृतनमूनाआकारपत्रमहत्वपूर्णहै।इसकेअलावामतदाताओंकाप्रतिनिधिनमूनाभीअधिकमहत्वपूर्णहै।यहसुनिश्चितकरनाभीआवश्यकहैकिनमूनेमेंप्रत्येकसामाजिकआधारकासहीअनुपातहैकिनहीं।इसकेसाथहीयहभीदेखाजानाचाहिएकीनमूनेमेंप्रत्येकजनसांख्यिकीयखंडकासहीप्रतिनिधित्वभीहै।यहअक्सरसुनाजाताहैकिहमनेगलतकियाक्योंकिहमनेमहिलाओंकीआवाजनहींसुनी।यहगलतीभीइसलिएहोसकतीहैक्योंकिजबहमनमूनाआकारपत्रबनातेहैंतोउसमेंमहिलाआबादीकाकमनमूनालेतेहैं।
2-सहीसवालपूछना:इसकेअलावाएकऔरमहत्वपूर्णपहलूहै।वहयहहैकिजबग्राउंडपरहोतेहैंतोहमेंविभिन्नस्तरोंकीसमझऔरबुद्धिवालेलोगमिलतेहैं।ऐसेलोगोंकेलिएप्रश्नावलीकीभाषासरलकरनीपड़तीहै।जिससेकमबौद्धिकस्तरवालेलोगोंकोसमझानेमेंआसानीहोसके।राहचलतेहरकोईलंबीप्रश्नावलीहोनेऔरकठिनभाषासुनकरउत्तरआसानीसेनहींदेपाता।ऐसेमेंप्रतिक्रियादरकमहोजातीहैऔरगणनाकर्ताओंकेबीचएकउच्चस्तरकागतिरोध(बाधा)कीसमस्याहोजाताहै।
3-डेटाविश्लेषण:कईबारडेटासंग्रहकेउच्चमानकऔरसभीसमुदायसेसहीप्रतिनिधित्वकोबनाएरखनाबहुतप्रयासकियाजाताहैलेकिनआपकोडेटामेंकुछऐसाभीमिलताहैजिसेशोरसमझाजाताहै।येशोरकरनेवालेकुछसामाजिकसमूहहोसकतेहैंजिनकाअधिकनमूनालियागयाजबकिकुछऐसेभीहोसकतेहैंजिनकानमूनालियाजासकताहै।इसलिएसहीआउटपुटप्राप्तकरनेकेलिएडेटाकोसरततरीकेसेप्रस्तुतकियाजानाआवश्यकहोताहै।
सवाल:घोषणापत्रकीयोजनाबनानेमेंसहायताकरतेसमयचुनावअनुसंधानफर्मेंकिनकमियोंकोभरसकतीहैं?
जवाब:चुनावीघोषणापत्रकेदोप्रमुखभागहोतेहैं।पहलाहैपार्टियोंकीवैचारिकप्रतिबद्धताएंजोवेलोगोंसेकरतेहैं।पार्टीकीसरकारबननेपरवैचारिकप्रतिबद्धताओंकोपूराकरनेपरपूराजोररहताहै।चुनावीघोषणापत्रकादूसराहिस्साहोताहैलोगोंकेबीचमुख्यमुद्दोंकीपहचानकरनाऔरउसकेसमाधानकाप्रस्तावदेना।इसप्रकारकेसमाधानकेप्रतिलोगोंकोस्वीकार्यताहोनीचाहिएयाफिरकुछमामलोंमेंसहमतहोनेकाप्रस्तावउनकीओरसेदियाजानाचाहिए।चुनावीशोधफर्मप्रमुखमुद्दोंऔरप्रस्तावितसमाधानकीपहचानकरनेमेंमहत्वपूर्णभूमिकानिभाएगी।इसकेबादपार्टीकेपदाधिकारीइनमुद्दोंकीव्यवहारिकतापरमंथनकरतेहै।इसकेबादइसकार्यकरनेकेलिएविचारकियाजाताहै।बादमेंयहीजनसमस्यापार्टीकेघोषणापत्रकाहिस्साबनसकतीहै।
प्रश्न:टिकटआवंटनसेपहलेउम्मीदवारोंकीप्रोफाइलिंगकरतेसमयकिनबातोंकोध्यानमेंरखनाचाहिए?
जवाब:उम्मीदवारोंकीप्रोफाइलिंगसेपहलेमुख्यबातेंहैं,जिन्हेंध्यानमेंरखनेकीअत्यंतआवश्यकताहै-
1-उम्मीदवारकीस्वीकृति:कईक्षेत्रऐसेहोतेहैंजहांपार्टीसेअधिकमहत्वपूर्णउम्मीदवारहोताहै।ऐसातबहोताहैजबकोईक्षेत्रीयकीकिसीक्षेत्रमेंविशेषपकड़होतीहै।ऐसेमेंलोगोंकेबीचउम्मीदवारकीस्वीकृतिमायनेरखतीहै।
2-उम्मीदवारकीआर्थिकस्थिति:पार्टियांटिकटआवंटनमेंआमतौरपरऐसेव्यक्तिकोपसंदकरतीहैंजिसकीजेबगहरीहो।लेकिनफिरभीयहएकअनिवार्यपैरामीटरनहींहै।वर्तमानकीबदलीपरिस्थितियोंमेंचुनावप्रचारकाफीमहंगाहोचुकाहै।पार्टीकासंदेशजन-जनतकपहुंचानेकेलिएएकव्यापकजनसंपर्कअभियानमेंअधिकवित्तकीआवश्यकताहोतीहै।ऐसेमेंजोव्यक्तिआर्थिकरूपसेमजबूतनहींहैऔरचुनावलड़रहाहैतोउसेनुकसानउठानापड़सकताहै।
3-उम्मीदवारकाराजनीतिकअनुभव:हमेशासेपार्टियोंकोएकजिताऊउम्मीदवारकीतलाशरहतीहै।उनकेचुनावप्रचारकाभीयहीमकसहोताहै।ऐसेमेंउन्हेंसामाजिकजीवनमेंसक्रियऔरस्थापितराजनीतिकपृष्ठभूमिवालाउम्मीदवारकीतलाशपार्टियोंकोरहतीहै।ऐसेव्यक्तिकाहमेशाचुनावीक्षेत्रमेंनएव्यक्तिसेबेहतरदांवहोगा।
4-सामाजिकसमूहसंबद्धता:राजनीतिकपार्टियांचुनावआवंटनकेदौरानसामाजिकसंरचनाकाभीविशेषध्यानरखतीहैं।कुछसीटोंमेंसामाजिकरचनाएँऐसीहोतीहैंकिकिसीविशेषसमुदायकेउम्मीदवारोंकोदेनेसेपार्टीकोउससीटकोआसानीसेजीतनेमेंमददमिलतीहै।यहसीटअन्यसीटोंसेभिन्नहोसकतीहै।
5-विद्रोहीगतिविधिमूल्यांकन:कुछसीटोंऐसीहोतीहैंजहांएककोटिकटदेनेसेदूसरेउम्मीदवारकोचोटलगसकतीहै।वहविद्रोहकरसकताहैऔरकिसीअन्यपार्टीकेटिकटयाफिरनिर्दलीयरूपसेचुनावलड़सकताहै।ऐसेमेंपार्टीइसनुकसानेसेबचनेकेलिएसहीविकल्पचुननेसेपहलेबागीउम्मीदवारसेहोनेवालेनुकसानकाआकलनकरनाहोताहै।
RussiaUkrainenews:टेनिसटुर्नामेंटमेंरूसकेखेलनेपरसस्पेंस,क्यानहींखेलेंगेनंबर-1डेनियलमेदवेदेव?
सवाल:मीडियाकेलिएसामग्रीबनानेमेंचुनावीरिसर्चफर्मकीक्याभूमिकाहैं?
चुनावसेवर्षोंपहलेसेजोपोलहमदेखतेहैंवहीसबसेआसानीसेउपलब्धसामग्रीहै।इसेमीडियाचाहताभीहै।जबरिसर्चफर्मकेट्रैकरिकॉर्डकेआधारपरकोईविषयविश्वसनीयताकेसाथप्रस्तुतहोताहैतोवहींमीडियाकेलिएबेहतरसामग्रीहोतीहै।भविष्यमेंक्याहोनेवालाहैयहजाननेकीलोगोंमेंसबसेअधिकउत्सुकताहोतीहै।जबमीडियाकोफर्मकेरिसर्चआंकड़ेमिलतेहैंतोयहीउसकेलिएसामग्रीहोतीहै।